Pismo

Autor rozdziału: Tomasz Wicherkiewicz

 

Rodzaje pism świata

Zdecydowana większość języków istniała i funkcjonowała głównie lub wyłącznie w formie przekazu ustnego. Dlatego dziedzictwo ustnego przekazu stanowi najważniejszy klucz do zrozumienia zbiorowej, społecznej i etnicznej pamięci ludzkiej, również w przypadku języków i kultur zagrożonych wyginięciem. Jednakże wszystko, co ma zostać przekazane musi zostać zapamiętane, i to często w zbiorowej pamięci społeczności. Od tysiącleci jest to zarówno przekazywana z pokolenia na pokolenia literatura (lub szerzej kultura) ustna, jak i próby przekazania komunikatów językowych w czasie (np. potomnym) lub w przestrzeni (np. na odległość) za pomocą graficznego zapisu.

PISMO I SYSTEMY PISMA

Pismo to symboliczna reprezentacja języka za pomocą znaków graficznych. System pisma to ustalony za pomocą zestawu znaków graficznych i reguł ortografii sposób zapisu języka.

Istniało jednak kilka języków, które nie były używane inaczej jak w piśmie [1] – jak np.: kawi (literacki język oparty na gramatyce starojawajskiej, o sporym zasobie słownictwa zapożyczonego ze staroindyjskiego sanskrytu), klasyczny tybetański czy klasyczny chiński wenyan.

Pisma – w przeciwieństwie do mowy – nie nabywa się w sposób wrodzony i naturalny – trzeba się go nauczyć poprzez długotrwały świadomy wysiłek. Prowadzi to do sytuacji, gdy nawet w społecznościach posługujących się językami o tradycyjnie ustalonych systemach pisma, pewna część użytkowników nie potrafi się nimi posługiwać (analfabetyzm).

Historia pisma sięga zapewne ok. 5 tysięcy lat wstecz – aczkolwiek pierwsze próby narracyjnego zapisu graficznego w postaci rysunków naskalnych lub wyrytych w glinie datuje się odpowiednio na 20 i 10 tysięcy lat temu. Najstarsze odkryte formy pisma miały postać ideograficznego pisma klinowego rytego na tabliczkach glinianych.

Pismem klinowym posługiwało się wiele języków uważanych za wymarłe od dawna, które jednak udało się językoznawcom zrekonstruować dzięki odcyfrowaniu systemów pism klinowych. Do tak odcyfrowanych języków należą m.in.: sumeryjski, akadyjski, staroperski czy ugarycki.

Materiał graficzny, który udało się odcyfrować z tamtych najstarszych zapisów miał zwykle charakter inskrypcji wykutych w kamieniu lub wyrytych na tabliczkach glinianych. Zapewne dopiero późniejszy rozwój pisma przyniósł wykorzystanie innych materiałów piśmienniczych, takich jak drewno lub kora, skóra, kości i skorupy zwierząt, czy papirus lub papier.

* * *

W zależności od relacji łączącej poszczególne znaki graficzne (zwane grafemami)  z ich zawartością znaczeniową językoznawcy rozróżniają kilka typów systemów zapisu języków świata:

– w systemach semazjograficznych (od greckiego σημασία [semasía] ‘znaczenie, oznaczanie’) – znaki graficzne wskazują pojęcia w sposób bezpośredni, bez odnoszenia się do struktur językowych (niektórzy językoznawcy nie uważają ich za właściwe systemy pisma);

– w systemach glottograficznych (od greckiego γλῶττα [glõtta] ‘język’) grafemy stanowią pisemne przedstawienie wypowiedzi językowych – w zależności od tego zaś, którą z warstw wypowiedzi języka symbolizują, dzielone są na:

• pisma logograficzne (od greckiego λόγος[lógos] ‘myśl, słowo, rozum’) za pomocą  znaków graficznych symbolizują poszczególne pojęcia (proste lub złożone):
  • jeśli poszczególne grafemy są możliwie najwierniejszymi przedstawieniami graficznymi (obrazkowymi) otaczającego świata, to takie pisma logograficzne zwane są piktograficznymi;
  • jeśli zaś wyobrażenia graficzne są (już) umownymi – często powstałymi z piktogramów – odzwierciedleniami pojęć, to pisma zwane są ideograficznymi;
• w pismach fonograficznych zaś (od greckiego φωνή [phōnē] ‘dźwięk, głos’) poszczególne grafemy odnoszą się do jednostek dźwiękowych języka, np. sylab lub głosek.

 

Semazjografia

Poniższa ilustracja przedstawia list wysłany przez dziewczę z plemienia Jukagirów do jej chłopca. Według źródłowej interpretacji symbole podobne do choinek to ludzie: postać c to autorka listu (rząd kropek ma symbolizować włosy dziewczęcia splecione w warkocz), postać b to adresat, niegdyś chłopak nadawczyni, który obecnie związany jest z pewną Rosjanką (postać a) – wychodząca od niej linia wdzierająca się między postaci b i c oznacza zerwane za jej sprawą więzy między jukagirskim chłopcem i dziewczyną; nowa relacja jest jednak burzliwa, co symbolizują krzyżujące się linie ich łączące; te linie wokół postaci c oznaczają smutek porzuconej dziewczyny osamotnionej w swym jukagirskim domostwie (wielokątny obwód postaci c), której myśli wciąż jednak wybiegają w stronę chłopca b (w postaci widocznego splotu). Jest jednak i inny młody mężczyzna (postać d), który myśli przychylnie o autorce listu (podobny splot). Jeśli adresat listu ma zamiar powrócić do swojej jukagirskiej dziewczyny, powinien zrobić to jak najprędzej, zanim w domostwie pojawią się dzieci dziewczyny c i chłopca d (dwie choinki po lewej stronie rysunku).

Wiadomość przekazana tą ilustracją jest stosunkowo szczegółowa i przedstawiona w sposób konwencjonalny (aby ją zrozumieć, znać trzeba konwencję symboli i ich zapisu). Jednak poszczególne symbole nie reprezentują poszczególnych elementów języka mówionego i można je odczytać (zwerbalizować) na wiele równorzędnych sposobów. Jednolite jest odniesienie tylko do ogólnopojęciowej warstwy przekazu. Nie wszyscy językoznawcy zgodni są, czy ów list Jukagirki nosi w ogóle cechy pisma, uważając go bardziej za ulotne dzieło sztuki wykonane doraźnie na brzozowej korze, a nie za przekaz komunikatu językowego.

Jukagirzy zamieszkują północną i wschodnią Syberię – w oddalonych od siebie o setki kilometrów enklawach w Jakucji oraz obwodzie magadańskim [4]. Języki jukagirskie: północny (tundrowy) oraz południowy (kołymski lub leśny) klasyfikowane są jako izolowana grupa spokrewniona być może z językami uralskimi (czyli samojedzkimi wraz z ugrofińskimi). Używane są one (wg Ethnologue 2016) przez łącznie 370 osób. Język jukagirski nauczany był w szkołach, publikowano też materiały do jego nauki, jak np.  Букварь для первого класса юкагирских школ („Elementarz do pierwszej klasy szkół jukagirskich”) G.N. Kuriłowa wydany w Jakucku w 1987 roku – który zawiera alfabet jukagirski oparty na alfabecie rosyjskim (zwanym grażdanką) uzupełnionym o dodatkowe litery.

Pisma piktograficzne

Posługiwały się nimi lub posługują Naxi z terenów Chin, plemiona indiańskie (np. Odżibwa), Eskimosi (np. Inuici z Alaski), ludy paleosyberyjskie, starożytni Chińczycy, starożytni Egipcjanie i in. Piktograficzny w przewadze charakter ma pismo rongo-rongo z Wyspy Wielkanocnej, czy też pismo Majów – aczkolwiek to ostatnie ma charakter mieszany logograficzno-fonograficzny (ideograficzno-sylabiczny [1]). Więcej o tradycji pism Ameryki Środkowej pisze Fischer [6].

Naxi (wymowa [naśi/naɕi]) są niechińskim ludem zamieszkującym przede wszystkim w do niedawna trudnodostępnych południowo-zachodnich Chinach – głównie w prowincji Junnan, oraz w sąsiadujących z nią rejonach Syczuanu i Tybetu, prawdopodobnie również w Birmie. Język naxi należy do języków tybeto-birmańskich i używany jest w kilku dialektach. Liczba użytkowników to 309 tysięcy, w tym około 100 tysięcy osób jednojęzycznych, to znaczy takich, którzy prócz swojego języka rodzimego nie znają innego. Pismo naxi, a dokładniej pismo dongba stosowane przez kapłanów przedbuddyjskiej religii Tybetu znanej jako bönizm, do zapisu świętych tekstów, składa się przede wszystkim ze znaków piktograficznych (piktogramów), symboli (ideogramów) oraz fonetycznych znaków sylabicznych. Jest to najprawdopodobniej jedno z ostatnich używanych jeszcze w świecie pism w zasadzie piktograficznych (więcej o tym: zob. [7]). Aczkolwiek bardzo rzadko wykorzystywane jest jeszcze w celach sakralnych – niewielu pozostało już żyjących kapłanów dongba – to rośnie jego popularność wśród samych Naxi, którzy zaczynają stosować to pismo również w codziennych (np. turystyczno-usługowych) sytuacjach.

Zajrzyj na Interaktywną Mapę i spróbuj rozwiązać ćwiczenia dla języka naxi.

Pismo rongo-rongo [8]

RONGO-RONGO jest odcyfrowanym dopiero niedawno systemem pisma służącym w przeszłości do zapisu języka rapanuańskiego, który jest językiem wysoce zagrożonym, jako że wg Ethnologue 2009 posiada obecnie 3390 użytkowników, z czego 220 na samej Wyspie Wielkanocnej. O strukturze i odcyfrowaniu tego systemu pisma pisze więcej Fischer [6] [9].

Język Majów zapisywany niegdyś najważniejszym powstałym niezależnie od tradycji Starego Świata pismem o mieszanym charakterze logograficzno-fonograficznym wykorzystuje obecnie z łatwością udoskonalony znakami diakrytycznymi alfabet łaciński o podstawie hiszpańskiej.

Napis w późnoklasycznym piśmie majańskim z Jukatanu		Tekst z tablicy turystycznej (Uxmal na Jukatanie) w majańskim języku yucateco
Fot. Tomasz Wicherkiewicz		Fot. Tomasz Wicherkiewicz

Pisma ideograficzne

Najbardziej znanym pismem tego typu jest pismo chińskie, które służy do zapisu tekstów w językach chińskich (obejmujących m.in. mandaryński~pekiński, jin, yue~kantoński, hakka, min z tajwańskim, xiang, gan, wu~szanghajski – różniących się między sobą tak znacznie, że komunikację między ich użytkownikami umożliwia właśnie ogólnochińskie pismo), częściowo w japońskim (gdzie ideogramy uzupełnione są dwoma sylabariuszami kana) i koreańskim (w którym użycie chińskich ideogramów spada drastycznie nawet w Korei Południowej, podczas gdy w Korei Północnej zarzucone zostało już w 1949 r.), a niegdyś i w wietnamskim, w którym pismo ideograficzne zastąpiono alfabetem łacińskim opartym na ortografii portugalskiej, uzupełnionym o liczne znaki diakrytyczne mające oddać m.in. specyfikę tonalną języka wietnamskiego.

Pismem ideograficzno-sylabicznym jest też klasyczne pismo używane przez użytkowników niektórych z języków yi (zwanych też nuosu lub lolo) – tworzących całą grupę rodziny językowej tybetańsko-birmańskiej, z których sześć uznanych jest przez administrację chińską za oddzielne, wzajemnie niezrozumiałe odmiany językowe: północną (nuosu), zachodnie yi (lalo), centralne yi (lolopo), południowe yi (nisu), południowo-wschodnie yi (wusa nasu), wschodnie yi (nasu). Inne języki grupy yi używane są też w Wietnamie, Birmie i Tajlandii. Większość języków yi nie jest jeszcze zagrożonych (aczkolwiek Ethnologue 2009 wskazuje niewielkie liczby użytkowników takich odmian yi, jak miqie – 30 tysięcy i maleje), jednak wzmożone kontakty kulturowe i administracyjne z językami oficjalnymi (zwłaszcza chińskim) doprowadziły do znacznej degeneracji języków yi zapożyczeniami i całymi strukturami przejmowanymi z tych języków. Dokumentacji i digitalizacji wymaga również zagrożona literatura spisana w pismach yi.

Kapłan bimo z manuskryptem yi	Manuskrypt w piśmie yi
Fot. Halina Wasilewska

 

 

Pisma sylabiczne

Pisma sylabiczne mogły powstawać z uproszczonych ideogramów / piktogramów, które straciły swą wartość znaczeniową, a zachowały fonetyczną w postaci znaku odpowiadającego sylabie języka. Tak rozwinęły się np. japońskie sylabariusze kana (hiragana i katakana), a wcześniej pisma późnosumeryjskie i późnoegipskie.

Charakter sylabiczny (właściwie sylabiczno-alfabetyczny) ma od zarania większość pism indyjskich (tzw. abugidy indyjskie), wywodzących się z pisma brāhmī, a stosowanych do zapisu zarówno języków indoeuropejskich na północy (np. pisma dewanagari, bengali, gudżarati, gurmukhi, orija i in.), jak i drawidyjskich na południu Indii (zwłaszcza tamilski, telugu, kannada, malajalam).

Również na kontynencie północnoamerykańskim podejmowano próby zapisu miejscowych języków indiańskich i eskimoskich za pomocą sylabariuszy. Do najbardziej znanych należy sylabariusz tsalagi wynaleziony przez Sequoyah – Czirokeza z Północnej Karoliny. W piśmie tym każdy grafem odnosił się do sylaby składającej się ze spółgłoski i samogłoski.

Język czirokeski zapisany w sylabariuszu tsalagi [10]

Sylabiczny (a dokładniej sylabiczno-alfabetyczny) charakter ma też np. pismo déné, będące jednym z tzw. abugid kanadyjskich, które opracowane były przez misjonarzy dla języków aborygenów Kanady, głównie rodziny atapaskańskiej należącej do języków na-dene, jak np. carrier (dulkw’ahke – 2060 użytkowników wg Ethnologue 2009), czy hare (północny slavey – 1030 użytkowników).

Język hare zapisany w piśmie déné [11]

Sylabiczne pismo używane jest na co dzień, nawet przez obcokrajowców przebywających wśród Inuitów (Eskimosów) w kanadyjskim autonomicznym terytorium Nunavut – powyżej wizytówka polskiego pilota pracującego dla linii lotniczych w stolicy Iqaluit – źródło: Paweł Torz

 

 

Pisma alfabetyczne

Alfabetami nazywa się systemy pisma, w których jeden grafem odpowiada jednemu dźwiękowi mowy, a dokładniej jednemu rodzajowi dźwięku w danym języku, zwanym fonemem. Najstarsze pisma alfabetyczne rozwinęły języki semickie, takie jak m.in. fenicki, hebrajski, arabski. Podstawowymi znakami alfabetów (zwanych abdżadami) jednak w tych językach oznaczano tylko bądź głównie spółgłoski, do samogłosek (zwłaszcza krótkich) zaś służyły (jeśli w ogóle były używane) dodatkowe znaki diakrytyczne. Również we współczesnym arabskim lub hebrajskim w tekstach zapisywanych na co dzień nie stosuje się zapisu samogłosek (krótkich), a ich odczytanie leży w samodzielnej kompetencji odbiorcy tekstu.

Większość znanych dziś alfabetycznych systemów pism świata (jak greckie, łacińskie, cyrylica~grażdanka) rozwinęła się właśnie z semickiego pisma fenickiego.  Wyjątek stanowią np. bardzo fonetyczne (tzn. takie, gdzie każdy fonem spółgłoskowy i samogłoskowy ma swoje odzwierciedlenie w postaci oddzielnej litery) pismo gruzińskie czy armeńskie – mają one jednak zastosowanie prawie wyłącznie do etnicznych języków gruzińskiego lub armeńskiego (aczkolwiek gruzińskim alfabetem zapisywane są i inne regionalne języki Gruzji, jak swański lub megrelski, a armeński alfabet stosowano również do turkijskiego języka armeno-kipczackiego używanego w przeszłości przez polskich Ormian).

Zajrzyj na Interaktywną Mapę i spróbuj rozwiązać ćwiczenia dla języka swańskiego.

Większość małych, zagrożonych języków świata – jeśli w ogóle posiada swój standard literacki – posługuje się którymś z pism alfabetycznych (przede wszystkim opartymi na łacińskim lub rosyjskiej grażdance). Również te, które dopiero taki standard rozwijają, opierają go zwykle na którymś z tych dwóch alfabetów (oczywiście wpływ alfabetu rosyjskiego ograniczony jest głównie do byłego Związku Radzieckiego oraz Mongolii).

Poniżej przykład alfabetu opracowanego niedawno przez samych użytkowników języka karatańskiego z południowego Dagestanu (republika północno-wschodniego Kaukazu wchodząca w skład Federacji Rosyjskiej) w odpowiedzi na długotrwałe odmowy opracowania takiego standardu pisma przez dagestańskie władze i językoznawców. Lud Karata liczy wg Ethnologue 2009 niecałe 5 tysięcy osób, z których prawie wszyscy posługują się jeszcze swoim językiem, aczkolwiek brak oświaty (wynikający m.in. z dotychczasowego braku pisanej formy języka) znacznie utrudnia przekaz międzypokoleniowy tego języka.

Obrazkowy alfabet dla języka karatańskiego (ze zbiorów Tomasza Wicherkiewicza)

Język mongolski stanowi przykład politycznie uwarunkowanej zmiany systemu graficznego. Tradycyjnie posługiwał się on czysto alfabetycznym pismem mongolskim pochodzenia ujgurskiego. W 1946 roku mongolscy komuniści zdecydowali o przejęciu rosyjskiego alfabetu grażdanki, za pomocą której miano nowe pokolenia Mongołów pozbawić dostępu do klasycznej literatury mongolskiej. Do klasycznego pisma mongolskiego powrócono w 1994 roku po politycznych przemianach w Mongolii – jednak jego użycie współcześnie ma już głównie charakter symboliczno-artystyczny. Niemniej, w nieprzerwanym użyciu jest pismo mongolskie w Mongolii Wewnętrznej (autonomicznym regionie Chińskiej Republiki Ludowej), w którym Mongołowie stanowią ok. 17% ludności (blisko 4 miliony, z czego ok. 2,5 miliona posługuje się językiem mongolskim jako pierwszym – a więc mniej więc tyle, ile wynosi ludność niepodległego państwa Mongolii).

Nazwa mongolskiego w dwóch systemach pisma

Pismo mongolskie wykorzystywano również do zapisu takich mniejszościowych języków w należącej do Chin Mongolii Wewnętrznej, jak np. ewenkijski (wg Ethnologue 2009 19 tysięcy w Chinach i 1000 użytkowników w Mongolii), xibe (30 tysięcy) czy ojracki (po 139 tysięcy w Mongolii i Mongolii Wewnętrznej).

Transkrypcja

Istnieją również systemy stosowane wyłącznie przez specjalistów (językoznawców, etnografów, etnomuzykologów) do zapisu tekstów na swoje potrzeby – zwykle dotyczy to tekstów w języku dotychczas nieznanym, niezapisywanym, albo o nieustalonym systemie pisma. Najczęściej stosowaną techniką zapisu jest wtedy transkrypcja fonetyczna. Jest to system notacji polegający na przyporządkowaniu każdej głosce jednoznacznego znaku fonetycznego. Zbiór takich znaków tworzy alfabet fonetyczny. System taki umożliwia zapisanie i odczytanie transkrybowanego tekstu bez znajomości reguł ortograficznych poszczególnych języków/pism, wymaga jednak konsekwentnego stosowania znaków któregoś z systemów transkrypcji. Dla poszczególnych dziedzin filologii (np. w slawistyce, kaukazologii, semitologii lub dla poszczególnych słowników języka angielskiego) opracowywano rozmaite systemy transkrypcji – językoznawcy-fonetycy jednak od dawna starali się opracować taki system transkrypcji, który umożliwia zapisywanie (i odczytywanie) tekstów dowolnego języka świata. Udało się to między innymi Międzynarodowemu Stowarzyszeniu Fonetycznemu (International Phonetic Association), które od 1888 roku rozwija i udoskonala Międzynarodowy Alfabet Fonetyczny (International Phonetic Alphabet – bardzo często skracany do IPA). Po licznych modyfikacjach i uzupełnieniach Alfabet IPA składa się w aktualnej wersji ze 107 znaków (najczęściej liter zaczerpniętych z alfabetów łacińskiego i greckiego) na oznaczenie spółgłosek i samogłosek, 31 znaków diakrytycznych uzupełniających znaki podstawowe, oraz 19 znaków do oznaczenia tzw. cech suprasegmentalnych, takich jak długość, ton, akcent czy intonacja. Znaki IPA ułożone są w systematycznym, przejrzystym diagramie. (Więcej o zapisie dźwięków języka dowiesz się z rozdziału 4. Dźwięki mowy.)

Bardzo wiele małych, zagrożonych języków świata, które nie wypracowały swojego pisma, posiada udokumentowane teksty jedynie właśnie w Międzynarodowym Alfabecie Fonetycznym (lub innym bardziej lub mniej uproszczonym systemie transkrypcji). Oto link do stron zawierających materiały dokumentacji i transkrybowania języków świata, w tym zagrożonych: http://archive.phonetics.ucla.edu – można tam znaleźć przykłady nie tylko nagrań z tych języków, ale również ich transkrypcji fonetycznej.

Stosowanie IPA wymaga specjalnych znaków tego alfabetu fonetycznego, które obecnie dość łatwo można zainstalować na komputerach. Istnieją jednak inne systemy transkrypcji, których znaki z założenia mogą być zapisywane dzięki podstawowej klawiaturze komputera – do najważniejszych z nich należy system SAMPA (Speech Assessment Methods Phonetic Alphabet – zasady transkrypcji w tym systemie znaleźć można tutaj (zob. też rozdział 4).

Transliteracja

W praktyce pracy z/pomiędzy dwoma lub kilkoma różnymi systemami pisma często zachodzi konieczność przeniesienia zapisu z jednego z tych pism na inne. Zabieg takiej konwersji pisma nosi nazwę transliteracji, zwłaszcza jeśli docelowym systemem pisma jest alfabet – czyli system liter. Im bardziej konsekwentna transliteracja, tym łatwiejsza praca z takimi konwertowanymi tekstami. Niektóre państwa przyjęły ujednolicone standardowe systemy transliteracji swoich rodzimych systemów pisma (na alfabet łaciński), aby zapobiec wieloznacznościom i nieporozumieniom przy odczytywaniu nazw nimi zapisanych. I tak np. rząd Chińskiej Republiki Ludowej promuje tzw. pinyin – ujednolicony system transliteracji chińskich ideogramów (aczkolwiek różni się on od transliteracji przyjętej dla chińskiego na Tajwanie (czyli w Republice Chińskiej)). Dla języka japońskiego od dawna stosowany jest system transliteracji Hepburna, zwany romaji.

Upiśmiennienie małych języków – Grafizacja

Jak zauważa Mühlhäusler [12] upiśmiennienie (=grafizacja) jakiegoś języka lub jego odmiany to nie tylko proste dopasowanie optymalnej ortografii, to także decyzje o charakterze kulturowym, religijnym, politycznym czy historycznym. Pozbawiony tych aspektów kulturowych zapis tekstów to zwykle omawiana wyżej transkrypcja.

Decydując się na grafizację jakiegoś języka – w ramach szeroko zakrojonego projektu grupowego, czy też indywidualnej potrzeby i inicjatywy – należy wziąć pod uwagę to, czy dana społeczność posługuje się już lub posługiwała w przeszłości jakimkolwiek systemem do zapisu własnego języka, czy też język ten pozostawał do tej pory wyłącznie mówiony.

Innym bardzo istotnym czynnikiem są kulturowo-religijne uwarunkowania funkcjonowania poszczególnych pism. Jak pisze Diringer [13] „alfabet wynika z religii” – sami zauważamy, że tekst zapisany cyrylicą/grażdanką wywołuje skojarzenia z prawosławnym chrześcijaństwem wschodnim, alfabet łaciński kojarzył się do niedawna w Europie Wschodniej z chrześcijaństwem zachodnim (zwłaszcza katolicyzmem), pismo arabskie kojarzy się z islamem, hebrajskie – z judaizmem, pisma Azji Południowej – z buddyzmem, braminizmem i hinduizmem, a pismo chińskie – z konfucjanizmem. Dobór i przyporządkowanie grafii jakiemuś językowi oznacza często przywiązanie go lub wzmocnienie przywiązania do pewnego kręgu kulturowego. Bywa tak, iż zbliżone odmiany języka stają się odrębnymi językami właśnie za przyczyną (za)stosowania odmiennych systemów pisma: jako przykłady  podać można serbski i chorwacki, hindi i urdu, chiński i dungański, a w przeszłości rumuński czy mołdawski.

Dunganie to potomkowie chińskojęzycznych muzułmanów Hui, którzy przyby(wa)li i osiedlili się w dzisiejszym Kirgistanie i Kazachstanie – pod wpływem izolacji oraz przyjęcia w grafice dungańskiej alfabetu rosyjskiego, język ich zmienił się znacznie w stosunku do pierwotnych dialektów chińskich i obecnie traktowany jest jako osobny etnolekt.

Oto link do nagrania w języku dungańskim.

Przywódcy państw narodowych wykorzystywali zmiany systemów graficznych jako element inżynierii mającej na celu związanie posługujących się nimi społeczeństw z innymi kręgami cywilizacji, jak np. decyzja tureckiego przywódcy M. K. Atatürka o całkowitym przejściu tureckiego na łaciński z opartego na arabskim alfabetu i jednoczesnym oczyszczeniu języka z licznych arabizmów, czy też wcześniej omówiona zmiana pisma w przypadku języka mongolskiego. Zmiany te miały mówiące tymi językami społeczeństwa przeorientować cywilizacyjnie odpowiednio na Europę Zachodnią (Turcja) oraz na Związek Radziecki (Mongolia). Warto przypomnieć, iż po upadku Powstania Styczniowego władze rosyjskie zamierzały administracyjnie zmienić zapis polszczyzny z alfabetu łacińskiego na cyrylicę, co oczywiście na długo zmieniłoby kulturową orientację Polaków-obywateli Imperium Rosyjskiego, a niewykluczone, że polski znalazłby się po pewnym czasie wśród języków zagrożonych (zob. artykuł Adama Tycnera i zaczerpnięty stamtąd tekst modlitwy Zdrowaś Mario w zmienionym na cyrylicę zapisie):

Charakter polityczny mają często również decyzje dotyczące grafizacji języków mniejszościowych w państwach wielonarodowościowych. Jak wspomniano w rozdziale dotyczącym Wielojęzyczności, w Związku Radzieckim – w ramach tzw. leninowskiej polityki językowej – w latach 1920-tych zbiorowo tworzono alfabety dla dotychczas niepiśmiennych języków oparte na alfabecie łacińskim, po to tylko by pod koniec lat 1930-tych – już jako element tzw. stalinowskiej polityki językowej w ZSRR – dla większości tych (samych) języków wprowadzić zapis oparty na alfabecie rosyjskim (grażdance).

Po tych manipulacjach z systemami graficznymi niektóre z języków byłego Związku Radzickiego do tej pory nie mogą zdecydować się jednoznacznie na wybór grafiki. Przykładem może być uważany za zagrożony język krymskotatarski (używany jako rdzenny na Krymie wchodzącym w skład Ukrainy, oraz w środkowoazjatyckich państwach byłego ZSRR). Oto książeczka z opowiastkami dla dzieci, która stosuje jednocześnie zapis języka krymskotatarskiego w łacince i grażdance.

Na wzór radziecki, po roku 1951, władze Chińskiej Republiki Ludowej postanowiły doprowadzić do grafizacji wielu niepiśmiennych wcześniej języków mniejszości narodowych. Co charakterystyczne, dla żadnego z nie-chińskich języków nie przyjęto ideograficznego systemu pisma chińskiego – pozostawiając poszczególne pisma w kręgach kulturowo-religijnych wyrażanych przez inne tradycyjne systemy pisma, lub tworząc nowe pisma oparte na uzupełnionym/rozszerzonym alfabecie łacińskim lub też na alfabecie fonetycznym (np. IPA). Wielograficzną tradycję ludów zamieszkujących Chiny ilustrują m.in. chińskie banknoty, gdzie umieszczono napisy w ideogramach chińskich i łacińskiej transliteracji pinyin, a u dołu rewersów również w pismach: staromongolskim,  tybetańskim, opartym na arabskim ujgurskim, oraz znacznie zmodyfikowanym piśmie języka zhuang (opartym na uzupełnionym o znaki IPA alfabecie łacińskim).

ZALETY I KORZYŚCI

W opinii samej społeczności posługującej się językiem rzadziej używanym stworzenie dlań i wprowadzenie do użytku systemu pisma może:

• podnieść jego prestiż i uczynić (bardziej) widzialnym (=obecnym) w życiu publicznym;
• pomóc zachować (=zapisać) ważne elementy rodzimej kultury, jak np. literatura ustna;
• ułatwić nauczanie, a przez to zwolnić proces porzucania języka;
• ułatwić dostęp jego użytkowników do kultury globalnej, w tym popularnej, bez konieczności posługiwania się głównymi językami (między)narodowymi.

Graficzna obecność języka mniejszości w krajobrazie językowym może sprawić, iż posługująca się nim grupa mniejszościowa staje się zauważalnym, ważnym elementem lokalnej kultury w rzeczywistym wymiarze np. administracyjnym czy geograficznym. Oto fotografia z uroczyście świętowanego umieszczenia w 2007 r. pierwszego w historii dwujęzycznego znaku drogowego u wjazdu do kaszubskiej wsi Szymbark/Szimbark w województwie pomorskim. W ostatnich latach obserwuje się znaczny wzrost lokalnego prestiżu języka kaszubskiego, co wyraża się również w coraz powszechniejszej jego obecności w krajobrazie językowym regionu.

Stworzenie pisanej odmiany zagrożonego języka służyć może udokumentowaniu istotnych elementów lokalnej, ludowej, ustnej do tej pory kultury. Jako przykład służyć może próba stworzenia literackiej odmiany języka wilamowskiego (=wilamowickiego) przez Floriana Biesika w latach 1920-tych. Wilamowice to miasteczko w południowej Polsce, którego kilkudziesięciu mieszkańców wciąż posługuje się ginącym, archaicznym językiem wywodzącym się z XIII-wiecznej  odmiany średnio-wysoko-niemieckiego. Oto pierwsza strona rękopisu poematu, w którym Biesik opisał m.in. kulturę materialną i niematerialną rodzimych Wilamowic.

W ostatnich latach próby rewitalizacji wilamowskiego obejmują m.in. jego ponowną grafizację i umieszczanie w lokalnym krajobrazie językowym. Oto fotografia przedstawiająca tablicę u wjazdu do Wilamowic.

Podniesieniu prestiżu zagrożonego języka mniejszościowego może również służyć wydanie – najlepiej w przyjętym standardzie literackim – dzieł tzw. literatury podstawowej, do których w pewnych kręgach cywilizacyjnych należy np. tekst  Biblii. Oto strona tytułowa wydania Nowego Testamentu w języku Rusinów z Wojwodiny (autonomiczna prowincja w Serbii), które z pewnością przyczyniło się do wzmocnienia poczucia językowej i kulturowo-religijnej  tożsamości tej diasporowej społeczności.

Dla wielu zagrożonych w swej egzystencji i przekazie międzypokoleniowym społeczności językowych ważne jest widoczne w postaci graficznej świadectwo żywotności języka – co polega m.in. na udostępnieniu (młodym) czytelnikom pisanej/wydanej wersji dzieł klasyki literatury światowej, coraz częściej obejmujących również literaturę popularną. Nie byłoby to możliwe bez standaryzacji odmian pisanych takich języków, a jako przykłady mogą posłużyć edycje następujących utworów:

• wydanie klasycznej pozycji angielskojęzycznej literatury dla dzieci i młodzieży Winnie-the-Pooh (Kubuś Puchatek) A. A. Milne’a w standardowej pisowni języka scots, cieszącego się w Wielkiej Brytanii bardzo niskim prestiżem – co w zamyśle wydawców miało nie tylko podnieść prestiż tego języka, ale również dostarczyć szanowanego w skali ogólnonarodowej dydaktycznego tekstu literackiego.

 

• wydania takich dzieł mniej lub bardziej popularnej klasycznej literatury dziecięcej, jak np. Le Petit Prince (Mały Książę) A. de Saint-Exupéry czy Asterix R. Goscinny’ego i A. Uderzo. Oto wydania tych pozycji, stanowiące pierwsze w historii popularne wydania literackie w językach: molizańsko-chorwackim południowosłowiańskiej odmianie używanej przez ok. 3 tysiące osób w 3 wsiach włoskiej prowincji Molise) i mirandyjskim (jedynym rdzennym języku mniejszościowym Portugalii, używanym przez ok. 5 tysięcy mieszkańców miasteczka Miranda de Douro na północnym wschodzie).

 

Dla coraz większej liczby języków zagrożonych istnienie zatem odmiany/normy pisanej staje się więc subiektywnym lub obiektywnym warunkiem zachowania tożsamości językowej.

Sprawdź się!

Sekcja Sprawdź się! – Rozdział 5. Zobacz, ile już wiesz lub czego możesz się jeszcze dowiedzieć z Księgi Wiedzy Języków w Niebezpieczeństwie!

 

Przypisy:

[1] Majewicz, Alfred F. 1989. Języki świata i ich klasyfikowanie. Warszawa: PWN.

[2] Jansen, Hans. 1969. Sign, Symbol and Script: An Account of Man’s Efforts to Write. New York: Putnam’s Sons. 44-45

[3] Sampson, Geoffrey 1985. Writing Systems. A linguistic introduction. London: Hutchinson.

[4] Vakhtin, N. B. 1991. The Yukagir language in sociolinguistic perspective. Stęszew: International Institute of Ethnolinguistic and Oriental Studies.

[5] Kuriłow, G.N. 1987. Букварь для первого класса юкагирских школ (‘Elementarz do pierwszej klasy szkół jukagirskich’). Jakuck.

[6] Fischer, Steven Roger. 2003. A History of Writing. London: ReaKtion Books.

[7] Gaca, Maciej. 1997. Literatura piktograficzna Naxi (Chiny Południowe). Stęszew: International Institute of Ethnolinguistic & Oriental Studies.

[8] Pismo rongo-rongo. Źródło: http://www.rapa-nui.net

[9] Fischer, Steven Roger. 1997. Rongorongo: The Easter Island Script: History, Traditions, Texts. Oxford Studies in Anthropological Linguistics 14.

[10] Język czirokeski. Nagłówek strony: http://www.languagegeek.com/rotinonhsonni/tsalagi/tsa_syllabarium.html

[11] Język hare. Nagłówek strony: http://www.languagegeek.com/dene/kashogotine/north_slavey.html

[12] Mühlhäusler, Peter. 1990. “’Reducing’ Pacific languages to writing”, w: John Joseph & Taylor Talbot (red.) Ideologies of Language. London: Routledge. 189-205.

[13] Diringer, David. 1972. Alfabet czyli klucz do dziejów ludzkości. Warszawa: PIW.

[14] Tycner, Adam. 2012. Cyrylica nad Wisłą. Źródło: http://www.rp.pl/artykul/806286.html?print=tak&p=0, ostatnia aktualizacja strony 04-02-2012 00:00

[15] Biesik, Florian. Óf jer wełt. Źródło: http://inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/LanguageSource/Details/198

Dowiedz się więcej:

• Bouquiaux, Luc & Jacqueline M.C. Thomas. 1992. Studying and Describing Unwritten Languages. SIL International.
• Coulmas, Florian. 2003. Writing Systems. An introduction to their linguistic analysis. Cambridge University Press.
• Lüpke, Friederike. 2011. „Orthography development”, w: Peter K. Austin & Julia Sallabank (red.) The Cambridge Handbook of Endangered Languages. Cambridge University Press. 312-336.
• Yule, George. 2010. The study of language. Cambridge University Press.
• Vaux, Bert & Justin. Cooper 1999. Introduction to Linguistic Field Methods. Lincom Europa.
• Strona o sylabariuszu czirokeskim: http://www.languagegeek.com/rotinonhsonni/tsalagi/tsa_syllabarium.html

powrót