Haiǁomn ǂakhoe to zagrożony dialekt z Namibii. Przez niektórych lingwistów traktowany jest jako oddzielny język, przez innych zaś właśnie jako dialekt lub wariant języka nama. Około 250.000 ludzi mówi jakimś dialektem nama (znanego też pod nazwami khoekhoegowab lub khoekhoe), ale liczba użytkowników haiǁomn ǂakhoe jest trudna do oszacowania, może w przybliżeniu wynosić 7.500 osób. Standaryzowany wariant nama używany jest na obszarze Namibii w edukacji i administacji. Haiǁomn ǂakhoe zachował pewne stare słowa i formy gramatyczne, których nie można już odnaleźć w innych dialektach (za: projekt dokumentujący haiǁomn ǂakhoe w bazie DoBeS).
Język ten należy do grupy języków khoisan (języków buszmeńsko-hotentockich). Podobnie jak inne języki z tej grupy, ma w swoim repertuarze mlaski (głoski mlaszczące) – co łatwo zauważyć w jego nazwie, haiǁomn ǂakhoe, która zawiera dwa spośród nich.
Dokładniejsze informacje i źródła:
Projekt dokumentujący haiǁomn ǂakhoe w bazie DoBeS: http://www.mpi.nl/DOBES/projects/akhoe. Strona zawiera krótki opis języka oraz kultury jego użytkowników, a także parę jego próbek (w postaci nagrań audio i wideo). Korpus w bazie DoBeS jest szerzej dostępny dla zarejestrowanych użytkowników.
Informacje o języku nama/khoekhoe(gowab): http://www.endangeredlanguages.com/lang/8249 (pod nazwą: khoekhoe) oraz http://www.ethnologue.com (pod nazwą: nama).
“Haiseb i ludożercy.” Legenda opowiedziana w haiǁomn ǂakhoe przez mówcę ST. Na polski przełożyła Agnieszka Gorońska na podstawie angielskiego tłumaczenia Lindy Tsuses i Mariane Kheimses. (Opowiadanie została zarejestrowana z udziałem uczniów Khomxa Khoeda Junior Primary School)
Podróżnicy. Ktokolwiek odwiedził tamto miejsce - umierał. Nikt nie wracał. I tak to się toczyło przez długi czas. Haiseb zaczął kłócić się z innymi i też zdecydował się na wyprawę. Haiseb rzekł więc: "Pójdę i wrócę." Toteż poszedł.
Kiedy nastało popołudnie, dotarł do miejsca, gdzie nikogo nie było. Siedział tam sobie, kiedy nadeszli ludożercy wracający z polowania. Zapytali: "Co to za jeden tam siedzi?" - a potem powiedzieli - "To jest uru-uru !gao, cenna rzecz." - wciąż tak powtarzali. Mówili tak między sobą aż nie zaszło słońce. Ugotowali dla niego (Haiseba), a on jadł.
Haiseb siedział obok wielkiej dziury, oni zaś powiedzieli do Haiseba: "Dziadku, pójdź i usiądź tam (w dziurze), czekaliśmy na ciebie, abyśmy mogli więcej porozmawiać. Pójdź i usiądź tam." Haiseb tak mi odparł: "Pójdę tam by się przespać kiedy będę gotowy by się położyć, nie teraz." Tak zatem pozostali. Potem reszta wstała i życzyła Haisebowi dobrej nocy. Siedział tam sobie kiedy późną nocą ludożercy zaczęli się do niego zbliżać, po cichu, by go zabić. Wtedy Lampart i Hiena (przyjaciele Haiseba) przeszkodzili ludożercom w podchodzeniu Haiseba. Ludożercy próbowali znowu i znowu. Ale zwierzęta pomogły mu i zatrzymały ludożerców.
Kiedy nastał ranek, ludożercy ułożyli plan. Powiedzieli: "Pójdziemy za nim do studni. Puścimy go przodem, a zabijemy gdy będzie wychodził. Odetniemy mu głowę" - planowali – oraz zmasakrujemy i przyniesiemy go do domu by go zjeść. Potem synowie ludożerców poszli z Haisebem, a kiedy doszli do wody, synowie powiedzieli do Haiseba:
"Dziadku, chodź, idź pierwszy, abyśmy my, jako ludzie stąd (gospodarze) mogli pójść za tobą." Haiseb odmówił i powiedział: "Idźcie pierwsi, chłopcy." Synowie zostawili swoją broń na ziemi i zeszli do studni. Kiedy wychodzili Haiseb zaczął ścinać ich głowy. Matka ludożerców zaczęła się niepokoić, bo jej synowie nie wracali, ruszyła więc tropem do studni. Odkryła odrąbane głowy swoich synów. Ruszyła więc śladami Haiseba. Haiseb obejrzał się za siebie i nagle zaczął biec. Ona zaczęła go gonić, biegiem, a on także biegł. Prawie go złapała, kiedy wspiął się na pobliskie drzewo. Kobieta ścieła to drzewo, więc Haiseb wspiał się na następne. Ona znowu je ścieła i tak to się toczyło przez długi czas. Gdy już wszystkie drzewa zostały ścięte, Haiseb zawołał swojego przyjaciela Lamparta słowami: "Drogi przyjacielu biegnij, umieram! Ponieważ umieram, przybiegnij natychmiast i pomóż mi!" Wtedy Lampart przybiegł na pomoc. A potem Haiseb wrócił nad wodę.
Tu historia się kończy.
1. Posłuchaj trzech wypowiedzi, które są fragmentami rozmów.
Nagranie 1
Nagranie 2
Nagranie 3
1. Jakiego typu są to zdania – oznajmującego, pytającego czy wykrzyknikowego? Dlaczego tak uważasz?
A. Oznajmiające, B. Pytające, C. Wykrzyknikowe
Odpowiedź
B. Pytania, na podstawie intonacji.
2. Połącz zapisane zdania z nagraniami (jedno zdanie nie ma odpowiadającego mu pliku dźwiękowego).
| Nagr. 3 | Fraitagtsesa taeban ta hîe? |
| Nagr. 1 | Nē hūde hūga nēti di ge mâe bo? |
| Sîsen !gûb goro bo? | |
| Nagr. 2 | Ob ge a xūru gara amae? |
Potrzeba ogromnej ilości pracy, aby mógł powstać słownik jakiegoś języka. Szczególnie w przypadku, gdy język ten nie ma tradycji pisanej.Tutaj znajduje się lista wyrazowa dla języka haiǁomn ǂakhoe, sporządzona przez językoznawców dokumentujących ten język. Jak widzicie, to wciąż „praca w toku” - lingwiści nadal kolekcjonują nowe słowa oraz przykładowe zdania i nie są pewni dokładnych znaczeń niektórych słów.
Spójrz na tę listę wyrazową (Otwórz PDF) i spróbuj rozwiązać poniższe zagadki:
1. Znajdź symbole reprezentujące mlaski! Ile mlasków jest w tym języku? Jakiego typu to mlaski? Użyj tabeli z Międzynarodowym Alfabetem Fonetycznym (IPA) (http://www.langsci.ucl.ac.uk/ipa/ipachart.html) by je zidentyfikować!
2. Znajdź wyrazy zapożyczone z języków europejskich!
Odpowiedź
Haiǁomn ǂakhoe, jak inne języki khoisan, posiada głoski mlaszczące (zwane też klikami albo plaskami) brzmiące obco nie tylko dla użytkowników języków indeoeuropejskich, ale też dla ludzi posługujących się językami z rodziny bantu. W standardowym zapisie najbardziej rozpowszechnione mlaski symbolizowane są przez !, /, // i ≠.
/ symbolizuje mlask dziąsłowy, przypominający szczelinowy dźwięk lekkiej dezaprobaty obecny w wielu językach.
// symbolizuje boczny mlask dziąsłowy, przypominający dźwięk, który czasem kojarzony jest z naśladowaniem dźwięku końskich kopyt. Wcześniej mówcy spoza obszaru rodziny języków khoisan rozpoznawali ten dźwięk jako „k” (np. haikomn zamiast hai//omn)
! symbolizuje mlask retrofleksyjny, przypominający dźwięk odkorkowywanej butelki.
≠ symbolizuje mlask podniebienny, przypominający klaskanie.
Każdy z tych podstawowych mlasków może ulec następującym modyfikacjom: nazalizacji (!n), aspiracji (!h), dodaniu do niej podniebiennej spółgłoski szczelinowej (!kh) lub wzmocnienia zwarciem krtaniowym (nieoznaczone: !). Niezmodyfikowana, bezdźwięczna wymowa mlasku zapisywana jest jako !g, /g, //g, ≠g.
Rozwiązanie do ćw. 1 pochodzi ze strony: http://www.mpi.nl/DOBES/projects/akhoe